nā Keiha Nicol
"Ka Whawhai Tonu"
I rangona whānuitia ēnei kupu e te whenua mōhū i te akitu o te pakanga rongonui o Ōrākau, te hiku o Ngā Riri ki Waikato…Ēnei kupu rongonui, a tā te rangatira Rewi Maniapoto, ko te nako o te kiriata nei i tau ki te whakahoki i a tātou ki taua wā taurekareka.
1864, te tau whakamutunga o te horo ki Waikato a te Colonial Government me te British Crown, i raupatuhia ērā o ngā iwi o te Kīngitanga o te rohe o Waikato. Mutu ana ētahi putakari, ko ngā morehu o Waikato i honoa atu e ngā toa o Ngāi Tūhoe me Ngāti Raukawa e pūmau tonu ana te whakamīrei ā rātou ki tētahi ope hoariri nui rawa atu te rahi tō rātou ake ope taua. E mōhiotia whānuitia ana i ēnei rā te tū ki Ōrākau ko te tūnga whakamutunga a Rewi. Koia nei te horopaki o te kiriata i tāraia e te Māori, i Te Reo Māori, hei whakamaharatanga ki te hītori a te Māori.
Mai i te tīmatanga, i mīharo katoa ahau ki te reo maori, ki te kākāhu, ki te huhua hoki o te mataora i te papa whakaata. Nā te reo, ngā tāngata, me te takiwā i tōia ai au ki ngā maioro keri i Ōrākau, koia nei te takiwā matua o te kiriata. Ko tā ēnei he whakatau i te horopaki mō ngā pakanga me te pupuke haere o te āmaimai ki Ōrākau ka pau i a rātou te hāmanu me te wai. Katoa ngā āhuatanga o tēnei kiriata i whakaatu i te hōhonu me te kanorau o ngā tāngata e whawhai tonu ana mō tā rātou tino rangatiratanga me ō rātou whenua.
Ehara i te mea i kōrerohia te riri ki Ōrākau anake, engari i āpiti āhuatanga kē atu e rongo ai tātou i te wairua o te wā. I te rito o te kiriata ngā tamariki i whakauru ki te katoa o ngā mahi mai i te whakaritenga o ngā kariri, ki ngā karakia, ki te whawhai anō hoki. Ka whai hononga i a rāua, nā ngā kōrerorero ā rāua ki te wahine rangatira a Turama rāua ko Rewi i mahara ai au ki tā ngā tamariki me ā rātou whaea, me ā rātou kaumātua, ā, ka pīroiroi hoki ētahi o ō rāua hononga ā-whānau. Engari, ō ngā hononga katoa ki tēnei kiriata, ko te whakahoahoa i tīrama marika mai, e whakatau mai nei te tūmanako me tētahi āhuatanga motuhake ki te kiriata. Nā ngā tamariki hei kiripuaki matua ki a au i panoni ai te aronga matua mai i te whawhai ki te tangata, i kaha tonu taku whakaaweawe atu ki a rāua puta noa i te kiriata. (Kia tūpato)! Otirā, ko tā tēnei tokorua me ō rāua hoa he whakakanohi i ngā tira hou e haere mai nei, e whawhai tonu nei, e ātete tonu nei.
Ki a au nei, ehara i te mea he whakamāramatanga noa iho o te hītori raupatu o ēnei wā, engari hoki he whakamōhiotanga o te whawhai mō tō tātou tino rangatiratanga, tō tātou mana motuhake, me tō tātou māoritanga. Ko tā te riri me te parekura ā rātou i Ōrākau he whakaatu i te whakatumatuma a ō tātou tīpuna, otirā te aroha ā rātou ki a rātou anō. Ehara i te mea he mate wheke noa, engari ngā kiripuaki matua i ngana kia tika te kawe o ngā whawhai. Ka whai tikanga tonu aua mate raupatu, engari ngā ringa o te tāmitanga kua panoni mai i te mau pū me ngā taiaha, ki te mau pene me ngā kirimana. Matatū tonu ana i a mātou ēnei kirimana e ruia ana i to tātou reo me tō tātou tino rangatiratanga, e whakahāwea ana i ō tātou whenua me ō tātou awa. Ko te takune mō ēnei kirimana he mea huna e te mana kāwanatanga me te mana tōrangapū, engari pēra i ō tātou tīpuna, ko tātou hoki he tāwariwari, he aumangea. Mā te tiro whakamuri noa ki ō tātou tīpuna e kite ai ngā whakaatu pērā ki te tono i whakatakotohia e Rewi i Ōrākau:
“Ka whawhai tonu mātou, Āke! Āke! Āke!”